Geen woning - geen kroning! Het kroningsoproer van 40 jaar geleden

Het kroningsoproer of de kroningsrellen van 30 april 1980 behoren tot de grootste ordeverstoringen in de Nederlandse geschiedenis in vredestijd. Tijdens de inhuldiging van koningin Beatrix op Koninginnedag 1980 waren de straten van Amsterdam niet het toneel van het volksfeest waar de organisatoren zo op hadden gehoopt. Onder de leus 'Geen woning - geen kroning!' gingen krakers en andere, al dan niet radicale, jongeren de straat op met verschillende doelen. Een deel protesteerde tegen de woningnood, anderen waren tegen de monarchie en waren van plan de inhuldiging te verstoren. De dag eindigde in grote rellen. De inhuldiging en balkonscène vonden wel plaats zoals gepland. 

Foto: Bert Verhoeff

Grote woningnood
In alle grotere steden heerste na de oorlog woningnood. Maar Amsterdam kende in de jaren ’70 niet alleen woningnood, maar ook een langdurige leegstand van panden. Jongeren zonder woonruimte kraakten leegstaande panden. Hieruit ontstond de kraakbeweging. De renovatie voor de kroningsceremonie van de paleizen Noordeinde en Paleis op de Dam door de overheid maakte kraakactivisten boos omdat er volgens hen beter geld in nieuwe betaalbare woonruimte gestoken kon worden. Ook een snel stijgende (jeugd)werkloosheid en irritatie over speculaties met Amsterdamse panden speelden een rol in het steeds groeiende ongenoegen. 

Geweld
Tijdens een kraak, ontruiming en het opnieuw kraken van een pand in de Vondelstraat vond een van de eerste gewelddadige confrontaties tussen politie en krakers plaats. 
Toen het pand voor de tweede keer moest worden ontruimd werden rupsvoertuigen van het leger en pantserwagens van de Marechaussee ingezet om barricades te doorbreken. Ook de voortdurende dreiging van de ontruiming van het kraakpand de Groote Keijser zorgde voor spanningen. 

Linkse steun 
Tegen de achtergrond van de grote woningnood en de goed georganiseerde tegencultuur van krakers, jongerenwerkers en politieke jongerenorganisaties werd de inhuldiging van koningin Beatrix aangegrepen voor het naar buiten brengen van de problemen van de jongeren. Onder de leus Geen woning – geen kroning! konden de aangekondigde acties aanvankelijk rekenen op steun van de linkse politieke partijen, bladen als De Volkskrant en Vrij Nederland en omroepvereniging VARA. De kraakbeweging bereidde zich goed voor op de grote dag. Vanuit het pand de Groote Keijser zou de hele dag radiozender ‘De Vrije Keijser’ te horen zijn en er was ook een stoorzender die reguliere uitzendingen moet verstoren. Het Landelijk Overleg Kraakgroepen bedacht ook verschillende acties buiten Amsterdam omdat verwacht werd dat veel van de plaatselijke politie zou worden ingezet in Amsterdam. 

Inzet politie en leger
Maar ook de overheid had natuurlijk niet stilgezeten. Op 30 april waren al vroeg in de ochtend zo’n tienduizend politiemensen, marechaussee en militairen op de been om de hele dag lang de orde te bewaren. Het gebied rond het Paleis op de Dam en de Nieuwe Kerk was totaal afgegrendeld, bewoners kregen een speciale toegangspas. De binnenstad werd met twee linies beveiligd door de Mobiele Eenheid. Sluipschutters op de daken en andere speciale eenheden bewaakten het welzijn van arriverende gasten uit binnen- en buitenland. Twee helikopters hielden de ontwikkelingen van boven in de gaten en op de grond brachten verkenningseenheden voortdurend de situatie in kaart. 

Strijdlustig 
Rond een uur of elf wordt een leegstaand kantoorpand aan de Kinkerstraat gekraakt. 
De krakers zetten de straat af en starten er een feestje. Zij laten geen auto’s meer door, maar de trams mogen er wel langs. Door een communicatiefout van de politie denkt men juist dat ook het tramverkeer wordt verstoord en wordt de Mobiele Eenheid (ME) ingezet om de straat schoon te vegen. Omdat alles in een radio-uitzending te horen is geweest trekt een grote groep strijdlustige actievoerders naar de Kinkerstraat. Na een korte confrontatie trekt de ME zich terug, maar zet wel bij alle toegangswegen tot de binnenstad pelotons neer die meer toestromende actievoerders moeten tegenhouden. 

Chaos
Een grote groep demonstranten die zich bij het standbeeld van de Dokwerker hebben verzameld trekt de stad verder in. Vooral het Waterlooplein verandert in een slagveld. Op rellen beluste F-siders van Ajax duwen geparkeerde auto’s in grachten en een regen van stenen daalt neer op de ME’ers. Die zetten traangas in, maar dat komt door de wind vooral bij hen zelf terecht. Via een aantal bruggen die niet door de ME worden bewaakt bereikt de massa de Damstraat en begint richting Rokin en de Dam te bewegen. De politie is volledig verrast en probeert zoveel mogelijk ME’ers naar de Dam te krijgen. Tot die gearriveerd zijn, moet een veertigtal gewone politieagenten de optrekkende betogers tegenhouden. Die ondernemen niets, totdat de ME is gearriveerd. Dan slaat de vlam in de pan en worden de, vaak slecht uitgeruste ME’ers, onthaald op een enorme stenenregen en zelfgemaakte molotovcocktails. Hells Angels die hun motoren voor een café hebben geparkeerd zijn bang dat die beschadigd zullen worden en gaan de demonstranten met kettingen te lijf. Kortom, de chaos is compleet. Iets wat inmiddels ook duidelijk te horen is in de Nieuwe Kerk…

Het bleef nog lang onrustig in de stad
Door de inzet van een nieuw gas, het zogenaamde traan- en braakgas, krijgt de ME rond een uur of half negen ’s avonds een beetje grip op de situatie. Het Rokin wordt schoongeveegd. Maar het blijft nog lang onrustig in de stad. Nadat in Paradiso een manifestatie tegen de monarchie heeft plaatsgevonden, ontstaat op het Leidseplein nog een laatste, maar zeer harde, confrontatie. De ME en politie gebruiken hierbij opnieuw het traan- en braakgas en gebruiken volgens aanwezige journalisten ‘methodes die het daglicht niet kunnen verdragen’. Om een uur of 1 wordt alle ME teruggeroepen en zijn de grootste rellen voorbij. 

Met onderstaande beelden krijg je een goede indruk van de chaos